وەرگێڕانی : ڕێناس سەلاح

⦾ ڕەنگە بۆ تەواوکردنی خۆراکەکەت تەنیا پێویستت بە چەند خولەکێك بێت بەڵام لەشی تۆ پێویستی بە نزیکەی 12 کاتژمێرە بۆ هەرس کردنی ئەو خۆراکە بە تەواوی.

⦾ لەشی مرۆڤ پێویستی بە مادەی ئاسنە بۆ ئەوەی یاریدەدەر بیت لە ئەنجام دانی ژمارەیەك کرداری گرنگ. مادەی ئاسن یاریدەدەرە لە گواستنەوەی ئۆکسجین بۆ هەموو بەشەکانی لەشی مرۆڤ. نەبوونی مادەی ئاسن بە شێوەی پێویست لە ناو لەشی مرۆڤدا نەخۆشییە و پێی دەڵین "کەمی مادەی ئاسن" وە نیشانە هەرە دیارەکانیشی بریتین لە: لاواز بوونی لەش و ڕەنگ زەردی.

⦾ هەندێك لەو خۆراکانەی کە ڕێژەیەکی باش لە مادەی ئاسن دەگرنە خۆیان ئەمانەن: 

گۆشتی سوور، ماسی، نۆك، فاسوڵیا و نیسك.

⦾ خرۆکە سوورەکان لە ناو مۆخی ئێسکەکانی لەشت دروست ئەبن کە ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە گواستنەوەی خوێن لە ناو لەشی تۆدا.

⦾ دەرمانی دژە بەکتریا (Antibiotic ) بە سوودە بۆ شەڕکردنی لەشت لە دژی بەکتریادا، بەڵام لە بەرامبەر ڤایرۆسدا لاواز و بێ سوودن، بۆیە بەکتریا و ڤایرۆس بە تەواوی جیاوازن لە یەك و هەریەکەیان تایبەتمەندی جیاوازی خۆیان هەیە، هەر بۆیە چارەسەرەکانیشیان بە گوێرەی تایبەتمەندییەکانیان دەستنیشان دەکرێت.

⦾ قەبارەی ڤایرۆس نزیکەی 100 جار بچووکترە لە قەبارەی بەکتریا.

⦾ ساڵانە نزیکەی 70 ملیۆن مرۆڤ تووشی ژەهراوی بوونی خۆراك دەبن و لەوانە نزیکەی 7 ملیۆنیان دەمرن. گرنگی دان بە ئامادە کردنی خۆراك و چۆنیەتی پاراستنی شتێکی زۆر گرنگە بۆ دوورکەوتنەوە لە ماددە ژەهردارەکان وخۆپارێزی لە ڤایرۆس و بەکتریادا. 

⦾ هەستیاری (الحساسية) بۆ خۆراك تا ڕاددەیەك شتێکی باوە لە نێوای سەرووی تەمەنی 18 ساڵی، لە کاتێکدا لە نێوان منداڵان ڕێژەکە زیاترە. لە نێوان گەورەکان بە ڕێژەی 2٪ و لە نێوان منداڵان بە ڕێژەی 8٪ دەناڵێنن بە دەست هەستیاریان بۆ هەندێك جۆرە خۆراك، هەستیاری لەش بۆ خۆراکێکی تایبەت بە شێوەیەکە کەوا سیستەمی بەرگری لەشی ئەو مرۆڤە تووشی سەرلێشێوان دەبێت و وا دەزانێت ئەو پرۆتینی خۆراکیە جێی مەترسیە و دەست بە جێ هێرش دەکاتە سەری. 

⦾ هەندێك لەو خۆراکە باوانەی کە بەشێك لە مرۆڤەکان هەستیارن بۆیان ئەمانەن: خۆراکە دەریاییەکان، فستق عەبید، باینجان، کوارك و ئەو خۆراکانەی کە گلوتینیان تێدایە وەکو نان. 

⦾ ئاسانی بە دەست هێنانی ئاوی خاوێن بۆ خواردنەوە بەخششێکی زۆر گەورەیە کە کە خودای گەورە بە خەڵکی هەندێك ووڵاتی داوە. لە ووڵاتە هەژار و کەم دەرامەتەکان پیسی ئاو بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی نەخۆشی و بەکتریا تیایاندا وەکو: بەکتریاکانی Cryptosporidium and E coli .

⦾ قەڵەوی دەکرێ ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی نەخۆشی لە جەستەی مرۆڤدا وەکو جۆری دووەمی نەخۆشی شەکرە و نەخۆشی دڵ.

⦾ لەم ساڵانەی کۆتاییدا کەم بوونەوەکی بەرچاو لە چالاکییەکانی لەشی مرۆڤەکان بە شێوەیەکی گشتی هەستی پێ دەکرێت، وە بەشیکی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تەکنەلۆژییە نوێیانەی کە زۆر کەمتر پێویستیان بە بەکارهێنانی ووزە و جوڵەیە ، وە هەروەها بەهۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی سەیرکردنی تەلەفزیۆن و بەکارهێنانی ئامێرەکانی ئایپاد و تەلەفۆنی زیرەك. لێکۆڵینەوە کراوە کەوا بە لایەنی کەم نزیکەی 60٪ ی دانیشتوانی سەرزەوی بەشێوەی پێویست وەرزش ناکەن.

⦾ بە گوێرەی لێکۆڵینەوەکان لە ساڵی 2007 دا نەخۆشی دڵ هۆی سەرەکی مردن بووە لە ئەمریکا.

⦾ هەر لە ساڵی 2007 نزیکەی 13٪ی مردنی دانیشتوانی سەرزەوی بەهۆی نەخۆشی شێرپەنجەوە بووە.

لە زانستی پزیشکی دا بەشێك تایبەتمەند کراوە بۆ پشکنین و چارەسەرکردنی نەخۆشیەکانی شێرپەنجە بە ناوی زانستی شێرپەنجە (Oncology ).

⦾ پەتاکانی وەکو:  ئایدز، مەلاریا و سیل لە ساڵی 2002 دا لە کۆی گشتی مردووانی سەرزەوی بەڕێژەی 26٪ ی بە خۆگرتووە.